ეკატერინე კვაჭატაძე
ხელოვნებათმცოდნეობის დოქტორი
გიორგი ჩუბინაშვილის სახელობის ქართული ხელოვნების ისტორიისა და ძეგლთა დაცვის ეროვნული კვლევითი ცენტრი.
უფროსი მეცნიერ-თანამშრომელი.
თბილისი, საქართველო
Orcid: 0009-0003-2213-7059
ეკატერინე კვაჭატაძე
ხელოვნებათმცოდნეობის დოქტორი
გიორგი ჩუბინაშვილის სახელობის ქართული ხელოვნების ისტორიისა და ძეგლთა დაცვის ეროვნული კვლევითი ცენტრი.
უფროსი მეცნიერ-თანამშრომელი.
თბილისი, საქართველო
Orcid: 0009-0003-2213-7059
ანანურის ხუროთმოძღვრული კომპლექსი – არაგვის ერისთავთა რეზიდენცია
ანანურის ხუროთმოძღვრული კომპლექსი საქართველოს გვიანფეოდალური ხანის ერთ-ერთი საუკეთესო და ყველაზე უფრო კარგად შემონახული ძეგლია. იგი, ძირითადად, XV-XVIII საუკუნეებში არის შექმნილი.
ანანური მთიულეთში (დუშეთის მუნიც.), არაგვის ხეობაში, მდინარის მარჯვენა ნაპირზე „შეუპოვრად“ წოდებული მთის თხემზე მდებარეობს. იგი ერთ დროს არაგვის ერისთავთა მძლავრი საგვარეულო ციხე-სიმაგრე გახლდათ, მისი არსებობის უკანასკნელ ხანებში კი მათი რეზიდენციაც ყოფილა. მტრის შემოსევებისას ის ერისთავთა უკანასკნელ თავშესაფარს წარმოადგენდა, ანანურის მთავარი ტაძარი კი – მათ მთავარ სალოცავს და ერთ-ერთ საგვარეულო საძვალეს.
ანანური სტრატეგიულად ხელსაყრელ ადგილას აშენდა – მასთან თავს იყრიდა ქართლის შუაგულიდან დუშეთზე გავლით კავკასიისკენ თუ მთიულეთისკენ და, პირუკუ, იქიდან მცხეთა-თბილისისკენ მიმავალი მთავარი გზები. აქედანაც ცხადია, რომ იგი ჩართული იქნებოდა ქვეყნის ამ კუთხეში მიმდინარე პოლიტიკურ მოვლენებში.
ციხე-სიმაგრე მცირედ დაქანებულ ფერდზეა განლაგებული. იგი გარშემორტყმულია XVII საუკუნის პირველ ნახევარში ყორე და თლილი ქვებით ნაგები ცილინდრული და ოთხკუთხა კოშკებითა და ნიშებით გაწყობილი მძლავრი გალავნით. მთების ფონზე, ოდნავ დამრეც ფერდობზე შორიდანვე იპყრობს ყურადღებას ლამაზად მოხაზული, არცთუ ძალიან მაღალი, ოდნავ დაქანებული, ქონგურებიანი გალავნის დენადი კონტური, საიდანაც მკაფიო სილუეტით ამოიმართება სხვადასხვა ნაგებობა და, პირველ რიგში, მთავარი, ღმრთისმშობლის მიძინების სახელობაზე ნაგები, დიდი, ჯვარ-გუმბათოვანი ტაძარი.
ყველაზე უფრო ადრე ანანურის კომპლექსის ტერიტორიაზე, როგორც ჩანს, XV საუკუნეში, სადაზვერვო კოშკი აღიმართა, რომელიც მოგვიანებით ციტადელის ცენტრში, ეკლესიებს შორის მოექცა. ანანურის ანსამბლში განსაკუთრებულ ყურადღებას იპყრობს დასავლეთი გალავნის შუა ნაწილში მდგომი მთავარი კოშკი, ციხის დონჟონი – „შეუპოვარი“. ეს შვიდსართულიანი, თავისი მასშტაბით და გეგმარებით გამორჩეული კოშკი ერთ-ერთი უდიდესი და ღირსშესანიშნავია საქართველოში.
კომპლექსის დასავლეთ ნაწილში მდებარეობს მცირე, გუმბათიანი „ღვთაების“ ეკლესია, რომელიც, სავარაუდოდ, მთავარ ტაძარზე ცოტა ხნით ადრე –1650-1660- იან წლებში უნდა იყოს აგებული.
ანსამბლის დომინანტი ანანურის ღმრთისმშობლის მიძინების ეკლესიაა, გვიანი შუა საუკუნეების ქართულ ძეგლთა შორის ერთი ყველაზე ცნობილი და თვალსაჩინო. მას თავისი სიდიდითა და ფასადების მორთვის სიუხვით გვიანი შუა საუკუნეების ქართულ საკულტო ხუროთმოძღვრებაში განსაკუთრებული და გამორჩეული ადგილი უჭირავს. მის მნიშვნელობას ისიც ზრდის, რომ იმ დროის ქვის გუმბათური ეკლესია მცირედ მოგვეპოვება და, ისიც, რომ ძეგლი სამშენებლო წარწერით ზუსტად არის დათარიღებული (1689 წ.).
ტაძრის ლაპიდარული წარწერა მეტად მრავლისმეტყველია და საგულისხმო შინაარსის შემცველი. წარწერის მნიშვნელობას ზრდის ქართული შუა საუკუნეების ეპიგრაფიკისათვის იშვიათი „დეტალიზაცია“: წარწერის მიხედვით ვიგებთ როგორც ტაძრის ამგების (შემწირველის) ვინაობას – არაგვის ერისთავის შვილი მდივანბეგი (მსაჯულთუხუცესი) ბარძიმი, ისე მისი ხუროთმოძღვრის თუ სარქრის (ზედამხედველის) – ბოქაულთუხუცეს ქაიხოსრო ბაღსარაშვილის სახელს.
სათავდაცვო მნიშვნელობა ანანურმა მხოლოდ საქართველოს რუსეთის იმპერიას შეერთების შემდეგ, XIX საუკუნეში დაკარგა. ამიერიდან საქართველოს სამხედრო (მაშინ რომ იტყოდნენ, „სარუსეთო“) გზის პირას განლაგებული ციხე უპირატესად მასზე მიმომავალთა, მათ შორის მოგზაურთა, მწერალთა, პოეტთა, მხატვართა ყურადღებას თუ მიიპყრობდა.
საკვანძო სიტყვები: ანანური, არქუტეკტურული ანსამბლი, არაგვის საერისთავო.