ეკა ჩიკვაიძე

ეკა ჩიკვაიძე

ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი

შოთა რუსთაველის სახელობის ქართული ლიტერატურის ინსტიტუტი

მეცნიერი-თანამშრომელი

თბილისი, საქართველო

„წმ. ევსტათი მცხეთელის წამება“, VI საუკუნის ქართლი და ტექსტთან დაკავშირებული პრობლემატიკა

აბსტრაქტი

            ქრისტიანობამ არა მხოლოდ სააზროვნო თუ მსოფლმხედველობრივი საფუძველი შეუქმნა გაქრისტიანებულ ერებს, არამედ მნიშვნელოვანი და მრავალმხრივი კვალი დატოვა მათს კულტურულ ისტორიაში; ქართველი ერის მრავალსაუკუნოვანი ისტორიისთვის ქრისტიანობა (მიუხედავად დამწერლობისა თუ მწერლობის დასაწყისთან დაკავშირებული ნაირგვარი ჰიპოთეზისა) ლიტერატურული თვალსაზრისითაც აღმოჩნდა წყალგამყოფი წარმართულსა და ქრისტიანულ კულტურათა შორის. ქრისტიანობის შემოსვლასთან ერთად გავრცელებული ლიტერატურული პროდუქცია, მათ შორის, აგიოგრაფიული ლიტერატურაც, ქართველი ავტორებისთვის ბერძნულ სივრცეში შექმნილ-შემუშავებულ შაბლონებს უკავშირდებოდა, მაგრამ, მიუხედავად ამისა, ქართული აგიოგრაფიის ყოველი დიდი თუ მცირე ნიმუში თავისებური ორიგინალურობით გამოირჩევა, ხოლო ტექსტებში ასახული პრობლემების რკალიც მჭიდრო ერთობას ქმნის იმ ისტორიულ რეალობასთან, რომლის წიაღშიც მასში აღწერილი პროცესები აღესრულება, ტექსტი კი იქმნება.  ,,ევსტათი მცხეთელის წამება“ მაზდეანური სპარსეთის მიერ აღმოსავლეთ საქართველოს ანექსიის ფონზე გაქრისტიანებულ სპარსთა მიერ გამოვლენილი ქრისტიანული მოშურნეობის ამსახველი ძეგლია და ერთადერთი აგიოგრაფიული თხზულებაა, რომლის სახელწოდებაშიც ქართული „წამების“ ნაცვლად მისი ბერძნული ეკვივალენტი - „მარტჳლობაა“ ასახული. „წმ. ევსტათი მცხეთელის წამება“ შემონახულია რამდენიმე ხელნაწერით. მათგან ყველაზე ძველი XI საუკუნის ხელნაწერი H-341-ია. ცილობას არ იწვევს, რომ ევსტათის წამების ავტორი წმინდანის თანამედროვე (ისე, როგორც შუშანიკის, აბოს წამებათა ან სხვა  აგიოგრაფიული ტექსტებისა) და ამბის უშუალო თვითმხილველი (სავარაუდოდ, - მცნობელიც) უნდა იყოს (,,და გამოიყვანნეს იგინი მიერ საპყრობილით და მოვიდეს იგინი ვანად თჳსა ქრისტეანებით. და სათნოდ ღმრთისა ცხონდებოდეს ნეტარნი იგი. და რომელმან-მე მათგანმან ნებითა ღმრთისაჲთა შეისუენა ჟამად-ჟამად და რომელნი-მე ცოცხალ არიან“[1]); ტექსტი მრავალმხრივ იქცევს ყურადღებას. მათ შორის, კომპოზიციურად და თხრობის სტილით, რომელიც გაცილებით ჩამოყალიბებულია, ვიდრე პირველი ეტაპის კიმენურად წოდებული ტექსტი ითვალისწინებს და, ამავე დროს, ვხვდებით ერთ პრობლემურად მოხსენიებულ ფრაზას, რომელსაც ისეთი ღრმად განსწავლული მკვლევარიც კი, როგორიც კ. კეკელიძეა, მონოფიზიტურად მიიჩნევა. ეს ის მნიშვნელოვანი საკითხებია, რომელთა შესახებ მსჯელობაც ქართული აგიოგრაფიის ბუნებას მნიშვნელოვან კონტურებს სძენს. ამავე დროს, ცნობილია, რომ ევსტათი აწამეს 551 წელს, პირვანდელი ტექსტი სწორედ 551 წლის ახლო პერიოდში უნდა შექმნილიყო, შესაბამისად, აღწერს მე-6 საუკუნის შუახანების ქართლის ვითარებას. აღმოსავლეთ საქართველოში მომრავლდნენ ცეცხლთაყვანისმცემლები (რომელთაც ქართლში ვხედავთ ,,წმინდა შუშანიკის წამებაშიც“ - გავიხსენოთ მოგვის ეპიზოდი, ,,წმინდა ნინოს ცხოვრებაშიც“ - გაცილებით მასშტაბურად), რომელნიც, ქრისტიანებთან „მშვიდობიანი“ ურთიერთობის მიუხედავად,  სპარსთა მარზპანის მხარდაჭერით სარგებლობა ყოველთვის შეეძლოთ. შესაბამისად, მათი უფლებრივი მდგომარეობა გაცილებით უკეთესი იყო. როგორც ევსტათის მარტვილობაში, ისე ნინოს ცხოვრების ამსახველ ტექსტებში ვხვდებით ებრაელთა თემს. ე.ი. საქმე გვაქვს მულტიკულტურულ სივრცესთან, რომელშიც (მიუხედავად ჰეგემონიის შედეგებისა) თანაცხოვრობდა სამი რელიგიური და სარწმუნოებრივი კულტურა - ქრისტიანული, იუდეური და მაზდეანური (რომელიც მუსლიმური სარწმუნოების ჩამოყალიბებისა და არაბთა შემოჭრის შემდეგ ჩაანაცვლა მუსლიმურმა). შესაბამისად, ევსტათის მარტვილობის ამსახველი ტექსტი (სხვა აგიოგრაფიულ ძეგლთა მსგავსად) თანადროული საზოგადოების რაგვარობის გასააზრებლად უმნიშვნელოვანესია.

საკვანძო სიტყვები: აგიოგრაფია, დოგმატიკა, მაზდეანობა, ქრისტიანობა

დავით აღმაშენებელი და საგანმანათლებლო რეფორმა (XI–XII საუკუნეების მონარქიულ გამოცდილებათა შედარებითი ანალიზი)

XI–XII საუკუნეებში ევროპაში განათლების კერების — სკოლისა და უნივერსიტეტის ტიპის დაწესებულებების — დაფუძნება შემთხვევითი არ ყოფილა. ეს იყო დიდი სოციალური, კულტურული და ინტელექტუალური ცვლილებების ნაწილი, რომელსაც ხშირად „შუა საუკუნეების ინტელექტუალურ შემოტრიალებას“ უწოდებენ. რა გახდა ამ შემოტრიალების ბიძგის მიმცემი?: 

1. ეკონომიკური და ურბანული აღმავლობა – XI საუკუნიდან ევროპაში გაიზარდა ქალაქები, გაძლიერდა ვაჭრობა, გაჩნდა ახალი სოციალური ფენები (მოქალაქეები, ვაჭრები), რომლებსაც სჭირდებოდათ განათლებული კადრები სამართალში, ადმინისტრაციულ სტრუქტურებსა და ეკონომიკაში. 

2. ეკლესიის როლი – ეკლესიამ მოითხოვა უფრო განსწავლული სასულიერო პირები (ქადაგებისთვის, საკანონმდებლო ტექსტების გასაგებად, ლიტურგიის სწორად წარმართვისთვის). სწორედ მონასტრებსა და საკათედრო სკოლებში ჩაეყარა საფუძველი პირველ საგანმანათლებლო ცენტრებს. 

3. ანტიკური მემკვიდრეობის ხელახლა აღმოჩენა – არაბული, ბერძნული და ლათინური წყაროების თარგმანებმა ევროპაში დააბრუნა არისტოტელე, პლატონი, ჰიპოკრატე, ევკლიდე და სხვა ავტორები. ეს ცოდნა კი საჭიროებდა სისტემატიზებასა და ქრისტიანულ მოძღვრებასთან მორიგებას. 

4. სამართლისა და თეოლოგიის საჭიროება – ახალი სამართლებრივი რეალობები (მაგ.: ქალაქების თვითმმართველობა, ვაჭრობა, ფეოდალური ურთიერთობები) ითხოვდა იურისტებს. პარალელურად, თეოლოგიური დისკუსიები (მაგ.: ერესებთან ბრძოლისას) საჭიროებდა მომზადებულ მოაზროვნეებს. 

5. კულტურული კონკურენცია ისლამურ სამყაროსა და ბიზანტიასთან – ქრისტიანულ ევროპას სჭირდებოდა ინტელექტუალური განვითარება, რათა არ ჩამორჩენოდა აღმოსავლეთის მდიდარ კულტურებს. 

რა შინაარსის იყო „შემოტრიალება“: საკითხი შეეხო სწავლების მეთოდიკას, სასწავლო დაწესებულებებსა და სასწავლო დისციპლინებს. შესაბამისად, სისტემური სახე მიიღო რეფორმამ: სქოლასტიკა – სწავლების ახალი მეთოდი, რომელიც ეფუძნებოდა ლოგიკურ მსჯელობას, დისკუსიასა და დებულებების შეჯერებას. უნივერსიტეტების გაჩენა – ბოლონიის, პარიზის, ოქსფორდის უნივერსიტეტები იქცა ცოდნისა და ინტელექტუალური ავტორიტეტის ცენტრად. დისციპლინების გაფართოება – სწავლება აღარ შემოიფარგლებოდა მხოლოდ თეოლოგიით. განვითარდა „შვიდი თავისუფალი ხელოვნება“ (ტრივიუმი და კვადრივიუმი), იურისპრუდენცია, მედიცინა, ფილოსოფია. ინტელექტუალური დინამიკა – გაჩნდა კამათი რწმენასა და გონებას შორის ურთიერთობაზე. ეს იყო საფუძველი შემდგომი რენესანსისა და მეცნიერების აღმავლობისა. XI–XII საუკუნეების განათლების კერების დაფუძნება იყო ევროპული საზოგადოების ეკონომიკური, პოლიტიკური და კულტურული გამოცოცხლების შედეგი. ეს „შემოტრიალება“ ნიშნავდა ანტიკური მემკვიდრეობის ხელახალ აღმოჩენას, ცოდნის სისტემატიზაციასა და ახალი ინტელექტუალური ინსტიტუციების — უნივერსიტეტების — შექმნას, რამაც საფუძველი ჩაუყარა თანამედროვე ევროპული ცივილიზაციის განათლებულ მოდელს. როგორია ამავე პერიოდის ქართული საგანმანათლებლო რეფორმა, რომელიც დავით მეფისა და ჭყონდიდლის სახელებს უკავშირდება? საქართველოს მეფე დავით IV აღმაშენებელი განათლებას სახელმწიფოებრივი სიძლიერის სტრატეგიულ ინსტრუმენტად განიხილავდა. დავით აღმაშენებლის განათლების რეფორმა საქართველოს კულტურული აღორძინებისა და ინტელექტუალური განვითარების მნიშვნელოვანი ეტაპი გახლდათ. გელათმა, იყალთომ და პეტრიწონმა შექმნეს ინტეგრირებული განათლების სისტემა, რომელიც აერთიანებდა რელიგიურ, ჰუმანიტარულ და ბუნებრივ მეცნიერებებს, ტრივიუმისა და კვადრივიუმის ელემენტებს, ნეოპლატონიზმსა და პედაგოგების მკაცრ შერჩევას. შედარება იმ პერიოდის ბიზანტიური და ევროპული აკადემიების სისტემებთან აჩვენებს მსგავსებებს საგნებსა და მეთოდებში, თუმცა დავითის სისტემა უნიკალური იყო პრაქტიკული ინტეგრაციის, სულიერებისა და ეთიკური კრიტერიუმების კომბინაციით. გელათის აკადემია ღვთისმეტყველებასა და ფილოსოფიას საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებსა და მედიცინასთან აერთიანებდა, რაც შუა საუკუნეების უნივერსიტეტების ფუნქციას უახლოვდებოდა. მისი თანამედროვე მონარქები — ინგლისში ჰენრი I, საფრანგეთში ლუი VI, ბიზანტიაში ალექსი I კომნენოსი და გერმანიაში ფრიდრიხ I ბარბაროსა — მიუხედავად ინტერესისა, სისტემურ რეფორმებს არ ახორციელებდნენ. შედარებითი ანალიზი ცხადყოფს, რომ დავითის საგანმანათლებლო პოლიტიკა მიზანმიმართული სახელმწიფოებრივი რეფორმის სახით იქცა ეროვნული იდენტობისა და პოლიტიკური ძლიერების განმტკიცების საფუძვლად.

საკვანძო სიტყვები: დავით აღმაშენებლის საგანმანათლებლო რეფორმა, ბიზანტია და დასავლეთი ევროპა, სახელმწიფო კონსოლიდაცია, ეროვნული იდენტობა.