ეკა ჩიკვაიძე

ეკა ჩიკვაიძე

ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი

შოთა რუსთაველის სახელობის ქართული ლიტერატურის ინსტიტუტი

მეცნიერი-თანამშრომელი

თბილისი, საქართველო

„წმ. ევსტათი მცხეთელის წამება“, VI საუკუნის ქართლი და ტექსტთან დაკავშირებული პრობლემატიკა

აბსტრაქტი

            ქრისტიანობამ არა მხოლოდ სააზროვნო თუ მსოფლმხედველობრივი საფუძველი შეუქმნა გაქრისტიანებულ ერებს, არამედ მნიშვნელოვანი და მრავალმხრივი კვალი დატოვა მათს კულტურულ ისტორიაში; ქართველი ერის მრავალსაუკუნოვანი ისტორიისთვის ქრისტიანობა (მიუხედავად დამწერლობისა თუ მწერლობის დასაწყისთან დაკავშირებული ნაირგვარი ჰიპოთეზისა) ლიტერატურული თვალსაზრისითაც აღმოჩნდა წყალგამყოფი წარმართულსა და ქრისტიანულ კულტურათა შორის. ქრისტიანობის შემოსვლასთან ერთად გავრცელებული ლიტერატურული პროდუქცია, მათ შორის, აგიოგრაფიული ლიტერატურაც, ქართველი ავტორებისთვის ბერძნულ სივრცეში შექმნილ-შემუშავებულ შაბლონებს უკავშირდებოდა, მაგრამ, მიუხედავად ამისა, ქართული აგიოგრაფიის ყოველი დიდი თუ მცირე ნიმუში თავისებური ორიგინალურობით გამოირჩევა, ხოლო ტექსტებში ასახული პრობლემების რკალიც მჭიდრო ერთობას ქმნის იმ ისტორიულ რეალობასთან, რომლის წიაღშიც მასში აღწერილი პროცესები აღესრულება, ტექსტი კი იქმნება.  ,,ევსტათი მცხეთელის წამება“ მაზდეანური სპარსეთის მიერ აღმოსავლეთ საქართველოს ანექსიის ფონზე გაქრისტიანებულ სპარსთა მიერ გამოვლენილი ქრისტიანული მოშურნეობის ამსახველი ძეგლია და ერთადერთი აგიოგრაფიული თხზულებაა, რომლის სახელწოდებაშიც ქართული „წამების“ ნაცვლად მისი ბერძნული ეკვივალენტი - „მარტჳლობაა“ ასახული. „წმ. ევსტათი მცხეთელის წამება“ შემონახულია რამდენიმე ხელნაწერით. მათგან ყველაზე ძველი XI საუკუნის ხელნაწერი H-341-ია. ცილობას არ იწვევს, რომ ევსტათის წამების ავტორი წმინდანის თანამედროვე (ისე, როგორც შუშანიკის, აბოს წამებათა ან სხვა  აგიოგრაფიული ტექსტებისა) და ამბის უშუალო თვითმხილველი (სავარაუდოდ, - მცნობელიც) უნდა იყოს (,,და გამოიყვანნეს იგინი მიერ საპყრობილით და მოვიდეს იგინი ვანად თჳსა ქრისტეანებით. და სათნოდ ღმრთისა ცხონდებოდეს ნეტარნი იგი. და რომელმან-მე მათგანმან ნებითა ღმრთისაჲთა შეისუენა ჟამად-ჟამად და რომელნი-მე ცოცხალ არიან“[1]); ტექსტი მრავალმხრივ იქცევს ყურადღებას. მათ შორის, კომპოზიციურად და თხრობის სტილით, რომელიც გაცილებით ჩამოყალიბებულია, ვიდრე პირველი ეტაპის კიმენურად წოდებული ტექსტი ითვალისწინებს და, ამავე დროს, ვხვდებით ერთ პრობლემურად მოხსენიებულ ფრაზას, რომელსაც ისეთი ღრმად განსწავლული მკვლევარიც კი, როგორიც კ. კეკელიძეა, მონოფიზიტურად მიიჩნევა. ეს ის მნიშვნელოვანი საკითხებია, რომელთა შესახებ მსჯელობაც ქართული აგიოგრაფიის ბუნებას მნიშვნელოვან კონტურებს სძენს. ამავე დროს, ცნობილია, რომ ევსტათი აწამეს 551 წელს, პირვანდელი ტექსტი სწორედ 551 წლის ახლო პერიოდში უნდა შექმნილიყო, შესაბამისად, აღწერს მე-6 საუკუნის შუახანების ქართლის ვითარებას. აღმოსავლეთ საქართველოში მომრავლდნენ ცეცხლთაყვანისმცემლები (რომელთაც ქართლში ვხედავთ ,,წმინდა შუშანიკის წამებაშიც“ - გავიხსენოთ მოგვის ეპიზოდი, ,,წმინდა ნინოს ცხოვრებაშიც“ - გაცილებით მასშტაბურად), რომელნიც, ქრისტიანებთან „მშვიდობიანი“ ურთიერთობის მიუხედავად,  სპარსთა მარზპანის მხარდაჭერით სარგებლობა ყოველთვის შეეძლოთ. შესაბამისად, მათი უფლებრივი მდგომარეობა გაცილებით უკეთესი იყო. როგორც ევსტათის მარტვილობაში, ისე ნინოს ცხოვრების ამსახველ ტექსტებში ვხვდებით ებრაელთა თემს. ე.ი. საქმე გვაქვს მულტიკულტურულ სივრცესთან, რომელშიც (მიუხედავად ჰეგემონიის შედეგებისა) თანაცხოვრობდა სამი რელიგიური და სარწმუნოებრივი კულტურა - ქრისტიანული, იუდეური და მაზდეანური (რომელიც მუსლიმური სარწმუნოების ჩამოყალიბებისა და არაბთა შემოჭრის შემდეგ ჩაანაცვლა მუსლიმურმა). შესაბამისად, ევსტათის მარტვილობის ამსახველი ტექსტი (სხვა აგიოგრაფიულ ძეგლთა მსგავსად) თანადროული საზოგადოების რაგვარობის გასააზრებლად უმნიშვნელოვანესია.

საკვანძო სიტყვები: აგიოგრაფია, დოგმატიკა, მაზდეანობა, ქრისტიანობა