ელისაბედ ზარდიაშვილი
ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი
თსუ შოთა რუსთაველის ქართული ლიტერატურის ინსტიტუტი
მეცნიერი თანამშრომელი
თბილისი, საქართველო
ORCID:
ალექსანდრე ყაზბეგისა და რაფიელ ერისთავის ურთიერთობათა ისტორიიდან
ლიტერატურის ისტორიამ ორი დიდი შემოქმედის – ალექსანდრე ყაზბეგისა და რაფიელ ერისთავის ურთიერთობის ამსახველი საინტერესო ფაქტები შემოგვინახა.
მათი პირველი საზოგადოებრივ-ლიტერატურული ურთიერთობა 1880-იან წლებში შედგა, როცა სერგეი მესხმა „დროებაში“ (1880, N156-174) დაბეჭდა ალექსანდრე ყაზბეგის წერილი „მოხევეები და იმათი ცხოვრება“. ამ პერიოდში რაფიელ ერისთავი ცენზორად მუშაობდა. მას იმდენად მოსწონებია ნაშრომი, რომ მაშინვე რუსულად უთარგმნია და „რუსეთის საიმპერატორო-საგეოგრაფიო საზოგადოების კავკასიის განყოფილების ცნობებში“ გაუგზავნია დასაბეჭდად. ამ ჟესტით რ. ერისთავმა წაახალისა მწერალი და უბიძგა შემდგომი მუშაობისკენ.
1881 წელს გაზ. „ივერიაში“ (N131-147) დაიბეჭდა ყაზბეგის ნაშრომი „გადაკარგული მხარე“, რომელიც წარმოადგენდა ვრცელ რეცენზიას გუსტავ რადდეს წერილისას „ხევსურეთისა და ხევსურების“ შესახებ. ყაზბეგს ნარკვევში შეუმჩნევია ბევრი უზუსტობა და გადაუწყვეტია მათი განმარტება, განსაკუთრებით კი იმის გამო, რომ რადდე ერთ-ერთ წყაროდ უთითებდა რ. ერისთავის ეთნოგრაფიულ ნაშრომებს ხევსურეთის შესახებ. ალ. ყაზბეგის წერილი ერთგვარ სამართლიან გამოსარჩლებასაც წარმოადგენდა რ. ერისთავის შრომისას, რადგან მათში რადდეს მიერ დაშვებული უზუსტობები არ ფიქსირდებოდა. რ. ერისთავი გაეცნო ყაზბეგის წერილს, დაეთანხმა მის შენიშვნებს და თვითონაც გამოაქვეყნა ვრცელი რეცენზია რადდეს აღნიშნულ ნაშრომზე.
რ. ერისთავმა, როგორც ცენზორმა, დიდი ამაგი დასდო ალ. ყაზბეგის 1891-1892 წლების ოთხტომეულის გამოცემას. ის ასევე ყოველთვის ამხნევებდა, მხარს უჭერდა და ეხმარებოდა მწერალს სხვადასხვა საქმიანობაში.
რ. ერისთავი და ალ. ყაზბეგი ოჯახებითაც იყვნენ დაკავშირებული. ყაზბეგის და – დარია ცოლად ჰყავდა რ. ერისთავის ძმას – სოსიკოს. მწერალი ხშირად სტუმრობდა დას ქისტაურში. მემუარებში აღწერილია, თუ როგორ ატარებდა მწერალი დროს ქისტაურში, ერისთავების ოჯახში. დარიას და სოსიკოს სამი შვილი შეეძინათ, მაგრამ ეს ქორწინება ტრაგიკულად დასრულდა, რადგან ერთხელ სასეირნოდ გასული დარიკო ტყეში მოკლული იპოვეს.
ალექსანდრე ყაზბეგი ქისტაურის გარდა, ხშირად სტუმრობდა თელავსაც, სადაც მეგობარი ოჯახები ჰყავდა: გამყრელიძეები, მატარაძეები, ზარაფიშვილები, როსტომაშვილები… თელავის საზოგადოება დიდი ინტერესით ხვდებოდა მწერალს. ეს ურთიერთობები ლიტერატურულ საღამოებად და ლექსის ზეიმად გადაიქცეოდა ხოლმე, რასაც სიმბიოზური ნაყოფი მოჰქონდა ყველა მხარისთვის. კახეთში ყოფნის დროს ყაზბეგი სტუმრობდა სახალხო სკოლებსა და სახელოსნოებს, ეხმარებოდა მათ, აძლევდა რჩევებს. დიდი მწერლის თანადგომა ამხნევებდა და ენთუზიაზმს აჩენდა პედაგოგებსა და მოსწავლეებში, საზოგადოებაში. ხალხთან შეხვედრები ერთგვარი ტრიბუნის როლსაც ასრულებდა, რადგან იქ იმის თქმა შეიძლებოდა, რასაც ცენზურის შიშით გაზეთში ვერ დაბეჭდავდა.
მოგონებები ადასტურებს, რომ კახეთში ყოფნისას ყაზბეგი ბევრს მუშაობდა თხზულებებზე („იმ ზაფხულს სულ ლექსებსა სწერდა“ – ვ. ბარნოვი). ასეთივე ნაყოფი მოჰქონდა რ. ერისთავის ჩასვლას თბილისიდან კახეთში.
ამრიგად, მემუარები თუ სხვა წერილობითი დოკუმენტები იძლევა მრავალეფროვან მასალას ორი დიდი მწერლის – ალ. ყაზბეგისა და რ. ერისთავის როგორც ურთიერთობის ისტორიისათვის, ისევე მათი ბიოგრაფიების უცნობი შტრიხებით გასამდიდრებლად.
საკვანძო სიტყვები: საზოგადოებრივ-ლიტერატურული ურთიერთობა, რეცენზია, გამოცემა, ცენზურა, წერილობითი დოკუმენტები.