მარიამ გველესიანი

მარიამ გველესიანი

საქართველოს უნივერსიტეტი

ისტორიის მეცნიერებათა აკადემიური დოქტორი

თ. ბერაძის სახელობის ქართველოლოგიის ინსტიტუტის

მთავარი მეცნიერი თანამშრომელი

ORCID: https://orcid.org/ 0009-0007-2448-6243

mar.gvelesiani@ug.edu.ge

სახელისუფლო ძალაუფლების ამსახველი სასანური მოტივების
იკონოგრაფიული ძიებანი ქართულ ხელოვნებაში

აბსტრაქტი

 საქართველოს, მასთან ისტორიულად დაკავშირებულ ქვეყნებს შორის, ირანთან ჰქონდა ყველაზე გრძელვადიანი და უწყვეტი ურთიერთობა, რასაც სათავე დაედო აქემენიანთა მმართველობის ხანიდან და გაგრძელდა მეცხრამეტე საუკუნის დასაწყისამდე. ამას მოწმობს როგორც ისტორიული წყაროები, ასევე მატერიალური კულტურის ძეგლები. აქემენიანთა ეპოქაში, სასანიანთა გამეფებამდე ანუ ძვ.წ. VI საუკუნიდან ახ. წ. III საუკუნემდე საქართველოს ურთიერთობას ირანთან მშვიდობიანი ხასიათი ჰქონდა.
გვიანანტიკურ ხანაში სასანელთა იმპერიას უპირისპირდება რომის იმპერია, რომლის აღმოსავლეთისაკენ თანდათანობითი ექსპანსიის პროცესმა კულმინაციას ახ.წ. III ს–ის ბოლოს მიაღწია. ახ.წ. III საუკუნეში სასანიანთა იმპერიის დაარსებიდან ოთხასი წლის მანძილზე ქართლის სამეფო ირანის პოლიტიკური ზეგავლენის ქვეშ ექცევა, რაც განსაკუთრებით გაძლიერდა IV საუკუნის 60-იანი წლებიდან, როცა რომაელთა გავლენები შესუსტდა, რასაც შედეგად მოჰყვა ქართლზე ირანელთა გაბატონება. შესაბამისად, ქართლის სამეფო ირანის პოლიტიკური ინტერესების სფეროში იყო ქვეყნის ოფიციალურად გაქრისტიანების შემდგომაც.
სასანური ირანის დაპყრობითმა პოლიტიკამ განაპირობა ქართლის კულტურული ექსპანსიაც, და ამიტომაცაა, რომ ქართლის დაუმორჩილებლობა დამპყრობთა მიმართ, უპირველესად ახალი, ქრისტიანული რელიგიის მიმდევრობითა და სასანელთა ზოროასტრული (მაზდეანური) რელიგიის წინააღმდეგ ბრძოლის ნიშნით წარიმართა. როგორც იმჟამინდელი ძველი ქართული ლიტერატურის ძეგლები, ასევე სახვითი ხელოვნების მრავალდარგოვანი ნიმუშები ცხადჰყოფს იმ პოლიტიკურ, სოციალურ და კულტურულ პროცესებს, რასაც ადგილი ჰქონდა იმ დროს ქართლში: ესაა რელიგიური დუალიზმი, გამოხატული ცეცხლთაყვანისმცემლობისა და ქრისტიანული რელიგიის თანაარსებობის სახით. ამას, უპირველესად საკუთრივ ქართლის მმართველი დინასტიის პოლიტიკა განაპირობებდა – ის სასანური, მაზდეანური წარმომავლობისა იყო, თუმცა იმავდროულად მიმღები ახალი, ქრისტიანული სარწმუნოებისა.
იმდროინდელი პოლიტიკური ვითარების ნიშნებმა თავი იჩინა ქართული სახვითი ხელოვნების ძეგლებში, რომელთა უმრავლესობა ან ადგილობრივ, ან სასანელ მმართველებსა თუ მაღალი სოციალური სტატუსის მქონე პირთ, ან მათ დიპლომატიურ სასაჩუქრე ნივთებს წარმოგვიდგენს. მათ იკონოგრაფიაში თვალსაჩინოა სასანური ელემენტების ჩართვა და მათი სინთეზი ქრისტიანულ მოტივებთან.
მოხსენებაში მომიხილულია გვიანანტიკური და ადრექრისტიანული ხანის სახვითი ხელოვნების ზოგიერთი ის ნიმუში, რომელთა იკონოგრაფიაში გამოვლენილმა სასანურმა ელემენტებმა გამოძახილი ჰპოვა ქართულ წერილობით წყაროშიც (სასანური ბულა ლომის მუზარადიანი მმართველის გამოსახულებით უფლისციხიდან/ვახტანგ გორგასლის გარეგნული იერ-სახის აღწერილობა), განხილულია ამ იკონოგრაფიის ელინისტური საწყისები; გაანალიზებულია ადრექრისტიანულ ხელოვნებაში ფართოდ დამკვიდრებული “აყვავებული ჯვრის” დეტალის – სასანური “გაშლილი ფრთების” (ნუმიზმატიკურ მასალაში წარმოდგენილ სასანელ მეფეთა ფრთოსანი გვირგვინი) შინაარსობრივ-სემანტიკური მხარე; მოხმობილია მისი ქრისტიანულ ხელოვნებაში ტრანსფორმაციის ფორმები როგორც ქართულ, ასევე სასანელთა იმპერიის კონტროლქვეშ მოქცეული სხვა ქვეყნების ნიმუშთა მაგალითზე, და სხვ.   
ეს პერიოდი განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია იმით, რომ ამ დროს ედება სათავე ქრისტიანული სიმბოლიკის თუ ატრიბუტიკის დამკვიდრებას, რაც საქართველოს, როგორც ერთ-ერთ უძველეს ქრისტიანულ ქვეყანას, წარმოგვიჩენს ახალი რელიგიის სახვითობის იმ უადრესი პლასტების მატარებლად, რომლის მსაზღვრელადაც, ისტორიული ვითარებიდან გამომდინარე, ქვეყნის პოლიტიკური თუ რელიგიური იდენტობა გვევლინება.
საკვანძო სიტყვები: ქართლის სამეფო, სასანური ირანი, ინსიგნია, ღვთაება ვერეთრაგნა, ნუმიზმატიკა, იკონოგრაფია, „აყვავებული ჯვარი“.