ნანა ბურჭულაძე
ხელოვნებათმცოდნეობის დოქტორი
საქართველოს უნივერსიტეტი
თამაზ ბერაძის სახელობის ქართველოლოგიის ინსტიტუტი
მთავარი მეცნიერი თანამშრომელი
თბილისი, საქართველო
ORCID: https://orcid.org/0009-0002-3689-1397
ნანა ბურჭულაძე
ხელოვნებათმცოდნეობის დოქტორი
საქართველოს უნივერსიტეტი
თამაზ ბერაძის სახელობის ქართველოლოგიის ინსტიტუტი
მთავარი მეცნიერი თანამშრომელი
თბილისი, საქართველო
ORCID: https://orcid.org/0009-0002-3689-1397
ასურელ მამათა გამოსახულებები ანანურის კედლის მხატვრობაში
აბსტრაქტი
ასურელ მამათა გამოსახულებები VII საუკუნიდან ჩნდება ქართულ ხელოვნებაში. მათგან უადრესია მათი წინამძღოლის, იოანე ზედაზნელის გამოსახულება, რომელიც ზედაზნის ეკლესიის საფლავის ქვაზეა ამოკვეთილი. მას ქრონოლოგიურად მოსდევს დავით გარეჯელის ციკლის ამსახველი X და XI საუკუნეების ფრესკები გარეჯის უდაბნოს მონასტრის მთავარი ტაძრის სადიაკვნესა და დარბაზში, სადაც წმინდანის უდაბნოში დამკვიდრებისა და მოღვაწეობის ეპიზოდებია ასახული მის მიერ აღსრულებული სასწაულების ჩათვლით. წმ. მამის რეპრეზენტაციული გამოსახულებაა მოცემული ამავე მონასტრის სატრაპეზოშიც (XI ს). წმ. შიო მღვიმელის რელიეფური გამოსახულება ჩნდება შიომღვიმის წმ. იოანე ნათლისმცემლის სახელობის ეკლესიის XI საუკუნის კანკელის ფილაზე. XII საუკუნის მიწურულსა და XIII საუკუნის დასაწყისში ასურელი მამები იხატებიან ვარძიის, ყინწვისის, ახტალის ტაძრების ინტერიერებში წმ. შიო და წმ. დავითია ნახატი სხვა ქართველ წმინდანებთან ერთად XIV საუკუნის მრავალკარედ ხატზე, რომელიც ინახება სინას მთის წმ. ეკატერინეს მონასტერში და ა. შ.
ზემოხსენებულ ძეგლებში ღირსი მამები ან ცალკე, ან მათი გუნდის კიდევ ერთ, ან ორ წევრთან ერთად არიან გამოსახული. რაც შეეხება მათ ერთად ჩვენებას - ყველაზე ადრეული ასეთი გამოსახულება გვაქვს ანანურის ტაძრის XVII საუკუნის მოხატულობაში. იქ, წმ. მამების ¾ სიმაღლით მოცემული ფიგურები რვაწახნაგა ბურჯის აღმოსავლეთ მონაკვეთის 4 წახნაგზე 3-3 რიგადაა განაწილებული. ყველა ერთნაირადაა შემოსილი და ყველას ახლავს საიდენტიფაკიციო წარწერები. საყურადღებოა, რომ მათი პორტრეტები ცალცალკეა მოჩარჩოებული და ისე გამოიყურებიან როგორც ერთმანეთის გვერდზე დაკიდებული ხატები.
ანანურის ტაძარში სამხრეთ და ჩრდილოეთ მკლავებში და ჩრდილოეთ ბურჯზეც ასევე ხატებივით არის ნახატი „დღე განკითხვისა“ და წმ. მეომრების გამოსახულებები. ინტერიერის ნაწილობრივი მოხატულობის მსგავსი მაგალითი გვხვდება ერთაწმინდის ტაძარშიც, რომელიც თარიღდება XVII საუკუნის შუა წლებით და იერუსალიმიდან ჩამოყვანილი მხატვრის მიერაა შესრულებული. ეს გარემოება ირიბი საბუთია ანანურის მხატვრობის თარიღის განსაზღვრისთვის. ამგვარდათარიღებას ამყარებს ანანურის მხატვრობის შედარება გარეჯის ლავრის წმ. იოანე ღვთისმეტყველის ეკლესიის კანკელის ფრაგმენტებზე შემორჩენილ მხატვრობასთან „ღვთისმშობლის ტაძრად მიყვანებისა“ და „ქრისტეშობის“ სცენებით.
ანანურის წმ. მამათა პორტრეტების უახლოესი სტილურ-იკონოგრაფიული პარალელია საქართველოს საპატრიარქოში დაცული, ასურელ მამათა სულიერი წინამძღოლის, წმ. სვიმეონ უმცროსის (საკვირველმოქმედის) ხატი. იგი იმდენად ჰგავს ანანურის წმ. მამათა გამოსახულებებს, რომ შესაძლოა ისინი ერთი ოსტატის მიერაც იყოს დახატული.
ანანურის წმ. მამათა პორტრეტებთან სტილურად ახლოსაა შ. ამირანაშვილის სახელობის ხელოვნების მუზეუმის კოლექციის XVII საუკუნის რამდენიმე ფერწერული ხატიც: საუფლო დღესასწაულები შიომღვიმიდან, „წმ. ესტატე პლაკიდა“ ყარაბულახიდან და „გაბრიელ მთავარანგელოზი“ მჭადიჯვრიდან, რომლებშიც სრულიად აშკარაა აღმოსავლეთ ქრისტიანული (სირიულ-პალესტინური) ფერწერისთვის დამახასიათებელი მხატვრული თავისებურებები.
ზემოთქმულის გათვალისწინებით ანანურის მოხატულობაც ტაძრის აგებისთანავე, XVII ს-ში უნდა იყოს შესრულებული. მისი თავისებურებების მიზეზის ასახსნელად დიდი მნიშვნელობა აქვს იმ ფაქტს, რომ XVII ს-ის 60-იან წლებში საქართველოში ორჯერ იმოგზაურა და იცხოვრა კიდეც ანტიოქიის მელქიტმა პატრიარქმა მაკარიოს III-მ, რომლის ამალაში შედიოდნენ ხატმწერებიც (მათ შორის იყო მისი ვაჟიც, არქიდიაკონი პავლე ალეპოელი). ცხადია ამ ფაქტს გავლენა უნდა მოეხდინა ქართულ საეკლესიო მხატვრობაზე და ამიტომაც, XVII საუკუნის მონუმენტურ და დაზგურ ფერწერაში ჩნდება მელქიტური მხატვრობის გავლენით შექმნილი ნაწარმოებები, რომელთა ჯგუფს ეკუთვნის ჩვენთვის საინტერესო 12 ასურელი მამის პორტრეტები ანანურის ტაძარში.
აქვე დავსძენთ, რომ 12 ასურელი მამა ერთადაა გამოსახული ხელოვნების მუზეუმში დაცულ XVIII საუკუნის მცირე ზომის ფერწერულ ხატზეც შიომღვიმიდან, რომელიც მნიშვნელოვნად სხვაობს იმ, მელქიტური მიმართულების ნამუშევრებისგან, რომელთაც მიეკუთვნება ანანურის ფრესკული „ხატები“.
საკვანძო სიტყვები: შუა საუკუნეების საქართველოს ქრისტიანული ხელოვნება, ეროვნული წმინდანები, ასურელი მამები, ანანურის კედლის მხატვრობა