მკვლევარი
არქეოლოგიისა და ეთნოგრაფიის ინსტიტუტი, ერევანი
ერევანი, სომხეთი
ORCID: 0000-0001-8824-527X
madatyanlusine@yandex.ru

კოგნიტური რეფლექსია დროის შესახებ (სპეციალური მითითებით სომხურ და ირლანდიურ ხალხურ ზღაპრებზე)

ხალხური ზღაპარი უნიკალური ნარატიული ჟანრია, რომელსაც ახასიათებს ფორმალური და თემატური ელემენტების განსაზღვრული კომპლექტი, რომლის შორის განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს დროის სტრუქტურას. ხალხურ ზღაპრებში დრო შეიძლება აჩქარდეს ან შენელდეს, დამოკიდებულია ნარატივის მიზანზე.

მიმდინარე კვლევა სთავაზობს შედარებით ანალიზს დროის მახასიათებლების შესახებ, განსაკუთრებული ყურადღება ეთმობა სომხურ და ირლანდიურ ATU 470 ტიპის ხალხურ ზღაპრებს. ეს ზღაპრები განსხვავდება დროის ორ სფეროში ასახვით: იმქვეყნიური სამყარო, სადაც დრო ჩვეულებრივ უფრო შენელებულია, და ზღაპრის რეალური სამყარო, სადაც დრო უფრო „ციკლურ“ სახეს იღებს.

მეთოდურად, კვლევა იყენებს შედარებით ნარატიულ ანალიზს, კოგნიტურ მიდგომებსა და ტექსტზე ფოკუსირებულ ინტერპრეტაციას, რათა შეისწავლოს დროის თემატური და სტრუქტურული წარმოდგენები ორივე ტრადიციაში. სომხურ და ირლანდიურ ხალხურ ზღაპრებში დრო ხშირად გამოხატულია არაზუსტი და ზოგადი ტერმინებით. ზუსტი რაოდენობრივი მითითება დროის შესახებ გვხვდება მხოლოდ ზღაპრის რეალური სამყაროსა და სხვა სამყაროს დროის ნაკადების კონტრასტში.

სხვა საერთო ნარატიული მახასიათებელია დროის დამახინჯება სხვა სამყაროში, სადაც ის მოძრაობს განსხვავებულად ზღაპრის რეალური სამყაროსთან შედარებით. ეს ფენომენი შეიძლება ჩაითვალოს ფოლკლორულ პარალელად თანამედროვე სამეცნიერო თეორიებთან, როგორც დროის პარალელი დედამიწასა და კოსმოსს შორის ძალაუფლებისა და კოსმოსური ხომალდების სიჩქარის გავლენით. ხალხური ზღაპრები ამგვარ შეხედულებებს წინასწარ ასახავდნენ, რაც მიუთითებს, რომ ადამიანის წარმოსახვა დიდი ხნის განმავლობაში ინტუიციურად ხვდება კომპლექსურ დროით კონცეფციებს. ფოლკლორი ხდება საშუალება დროის, სიცოცხლისა და არსებობის მარტივი, თუმცა ღრმა ჭეშმარიტებების გადაცემის.

ამ მსგავსებების მიუხედავად, ATU 470 ტიპის ხალხურ ზღაპრებს ორ ტრადიციაში განსხვავებული წარმოდგენა აქვთ სხვა სამყაროს შესახებ. სომხური ზღაპრები მას მუდმივად აღწერენ, როგორც ჰორიზონტალურ, დროით თავისუფალ და უკვდავ სუფთა სივრცედ, ხშირად წარსული მოვლენების აღწერა მიმდინარე დროით ხდება, რაც მიუთითებს სომხების მიდრეკილებაზე ისტორიული მოვლენების შენახვა-გახსენებისკენ. ირლანდიურ ზღაპრებში სხვა სამყარო ხშირად ზღვისქვეშაა და წარსულ დროში მოგვითხრობს, რაც მკაფიოდ გამოხატავს წარსულსა და აწმყოს შორის განსხვავებას დროით, ასახავს ზუსტი და ხაზოვანი დროის აღქმას.

ანალიზის საფუძველზე კვლევა აჩვენებს, თუ როგორ ასახავენ სომხური და ირლანდიური ხალხური ზღაპრები ფართო კულტურულ მიდგომებს დროის, სიკვდილის, მეხსიერებისა და გარდაცვალების მიმართ, რითაც ნათელი ხდება დროითი წარმოსახვისა და კულტურული ხედვის ურთიერთდაკავშირება.

მომართვა: კვლევა განხორციელდა სომხური სტუდიებისა და კვლევების ეროვნული ასოციაციის (NAASR), აშშ-ის, ფინანსური მხარდაჭერით.

საკვანძო სიტყვები: დროის დამახინჯება, დროის ნელი ნაკადი, სხვა სამყარო, დროითი და სივრცითი უცნაობა, რელატივობის თეორია, ხალხური ზღაპარი, ადამიანის წარმოსახვა, უკვდავი, დროის კულტურული აღქმა, ჰორიზონტალური განლაგება