თათია თევდორაშვილი
დოქტორანტი
საქართველოს უნივერსიტეტის თამაზ ბერაძის სახელობის ქართველოლოგიის ინსტიტუტი
მკვლევარი
თბილისის აპოლონ ქუთათელაძის სახელობის სახელმწიფო სამხატვრო აკადემია
თბილისი, საქართველო
ORCID: https://orcid.org/ 0009-0009-7124-3038
tatia.tev@gmail.com
მხატვრული პროცესები მე-19 საუკუნის საქართველოში
XVIII საუკუნის მეორე ნახევრიდან, XIX საუკუნის განმავლობაში, ისტორიულ-პოლიტიკური მოვლენების პარალელურად, საქართველოს ტერიტორიაზე, საზოგადოების სოციალური და კულტურული ფორმირების თავისებური პროცესი მიმდინარეობდა. რუსეთის იმპერიის მიერ ქართული სახელმწიფოებრიობის გაუქმების საპასუხოდ, ქვეყანაში გააქტიურდა პატრიოტული სულისკვეთება, XIX საუკუნის მეორე ნახევრიდან ასპარეზზე გამოვიდნენ თერგდალეულები, დაიწყო პერიოდული ჟურნალ-გაზეთების გამოცემა, პუბლიცისტური წერილების გამოქვეყნება, ქვეყნის სოციალურ-კულტურული განვითარების საკითხებზე აქტიური საზოგადოებრივი მსჯელობა; პრიორიტეტული გახდა კულტურული განვითარება, ხელოვნების სხვადასხვა დარგის ხელშეწყობა, საფუძველი ჩაეყარა ქართული პროფესიული თეატრის მუშაობას, დაიწყო საოპერო წარმოდგენების დადგმა, თბილისში დაარსდა კავკასიის მუზეუმი.
პარალელურად კი ისტორიული ძველი თბილისის წიაღში არსებობას განაგრძობდა უფრო ხალხურ ტრადიციებზე დაფუძნებული წეს-ჩვეულებები, აშუღთა სიმღერებითა და ლექსებით გაჯერებული სოციუმი და იქ წარმოქმნილი ხელოვნებისა თუ ხელოსნობის ნიმუშები. ამ პერიოდის თბილისი მრავალეთნიკურ, მულტიკულტურულ, მრავალფეროვანი ხალხური ტრადიციების ქალაქს წარმოადგენდა. აქ ერთმანეთის გვერდით მაცხოვრებელი, განსხვავებული ეროვნების წარმომადგენლების შემოქმედება ადგილობრივ ნიადაგზე გარდაიქმნებოდა, ფორმირდებოდა და მეტად სახასიათო, თბილისური კულტურის ნაყოფს წარმოქმნიდა.
სწორედ ამ მრავალწახნაგოვან კულტურულ გარემოში ხელოვნების განვითარებაც ახალ ეტაპზე გადავიდა, ჩაისახა ახალი დროის ქართული ხელოვნების პირველი ნიშნები.
ამ პერიოდის ყველაზე უკეთ ცნობილ და შესწავლილ მხატვრულ ჯგუფად გვევლინება დაზგური ფერწერის ნიმუშები, რომლებიც ქართველ თავად-აზნაურთა პორტრეტებს წარმოგვიდგენს. ამ ნამუშევრების შესრულების ტექნიკასა და გამოსახვის ხერხებში, შუა საუკუნეების ქართული მხატვრობის ტრადიციის მიდევნების პარალელურად, პირველად ჩნდება ევროპული, ილუზიონისტური მხატვრობის მახასიათებლების გამოყენებისა და დაუფლების სურვილი და მისწრაფებაც.
ცალკე მდგომი მხატვრული ნაწარმოებების ჯგუფად გვევლინება ე.წ. ეთნოგრაფიული პორტრეტები - მომცრო ზომის ტილოზე, ზეთის საღებავებით შესრულებული გამოსახულებები, რომლებიც ძირითადად, საქართველოსა და კავკასიის სხვადასხვა კუთხის წარმომადგენელთა სურათებს გვიჩვენებს.
XIX საუკუნის შუა ხანებიდან ჩვენთვის უკვე ცნობილია პირველი პროფესიულად განსწავლული ქართველი მხატვარიც – გრიგოლ მაისურაძე. საუკუნის 80-იანი წლებიდან ჩნდებიან მხატვართა ახალი თაობის წარმომადგენლები - რომანოზ გველესიანი, ალექსანდრე ბერიძე, გიგო გაბაშვილი, ალექსანდრე მრევლიშვილი, დავით გურამიშვილი; ამავე პერიოდში იწყება ქართული კულტურის უმნიშვნელოვანესი ფიგურის, ნიკო ფიროსმანაშვილის შემოქმედების ჩამოყალიბებაც.
პროფესიული განსწავლის მხატვართა გვერდით, თბილისში კვლავაც ნარჩუნდება ტრადიციული ქალაქური ყოფის წარმომადგენელი მხატვარ-მღებავების საქმია¬ნობაც. თბილისური ცხოვრების განუყოფელ ნაწილს წარმოადგენდა ხელოსანთა მრავალგვარი გაერთიანებებისა და ამქრების არსებობა, რომელთა შორისაც, თავის ადგილს იკავებდა ფერმწერ-მღებავების ამქარიც.
ეს და სხვა მხატვრული პროცესები, რომელთა შესახებაც ჯერჯერობით, არცთუ ბევრია ცნობილი, სათანადო ყურადღებას იმსახურებს. პროფესიული განსწავლის მქონე მხატვრების გამოჩენის პარალელურად, ხალხურ ტრადიციებზე დაფუძნებული ხელოვან-ხელოსნების საქმიანობაზე დაკვირვება, ვფიქრობთ, აუცილებელია საუკუნის საერთო კულტურული გარემოს სურათის ჩვენებისთვის. ჩვენი მოხსენების ძირითად მიზანს სწორედ ამ პროცესებზე დაკვირვება და ნაკლებად ცნობილი მხატვრული მოვლენების გამოვლენა წარმოადგენს, რაც სამომავლო კვლევითი მიმართულებების დასახვის წინაპირობაც გახდება.
საკვანძო სიტყვები: ძველი თბილისი, ხალხური ტრადიციების მხატვრობა, პროფესიული მხატვრობა, ახალი დროის ქართული ხელოვნება.