ციური ბერიძე
დამოუკიდებელი მკვლევარი
a.chulukhadze@ug.edu.ge, ORCID:
იოზეფ რატილის ისტორიული ღვაწლი ქართული მუსიკალური კულტურისა და ქართველი ერის განათლების საქმეში
აბსტრაქტი
XIX საუკუნის II ნახევარში მსოფლიოსა და ევროპის საოპერო სცენებზე მრავალი ვარსკვლავი ბრწყინავდა. მათ შორის იყო იოზეფ ნავრატილი (სცენიური გვარი-რატილი) - (1840-1912)-გამოჩენილი ჩეხი მომღერალი-ტენორი. იგი წარმატებით მოღვაწეობდა ევროპის სხვადასხვა ქვეყანაში. 1880 წელს იოზეფ რატილი პეტერბურგის მარიინსკის თეატრის საოპერო დასთან ერთად გამოემგზავრა საქართველოში, ტფილისის სახაზინო თეატრში გასტროლებზე. ტფილისის საოპერო თეატრში იოზეფ რატილმა უნივერსალური ტენორის სახელი დაიმკვიდრა, რადგან ყველა ოპერაში ის წამყვან პირველ პარტიებს ასრულებდა. რატილმა მოხიბლა ქართველი საზოგადოება და საქართველოში დაიმკვიდრა დიდი პატივისცემა და სიყვარული.
თავად რატილიც მოხიბლული იყო ქართული კულტურის ტრადიციებით. მასზე დიდი ზემოქმედება მოახდინა არა მარტო მშვენიერმა ბუნებამ და ქართულმა სტუმართმოყვარეობამ, არამედ იმ საზოგადოებრივმა გარემომ, რომელშიც ის აღმოჩნდა. მან გაიცნო გამოჩენილი ქართველი საზოგადო მოღვაწეები, რომლებმაც გააცნეს რატილს საქართველოს მდიდარი ისტორია, ფოლკლორი, ტრადიციები. ამ ყველაფრის სიღრმისეულად შესწავლით იოზეფ რატილი დარწმუნდა, რომ სწორედ საქართველოში უნდა გაეგრძელებინა თავისი ცხოვრება და მოღვაწეობა და გადაწყვიტა მაქსიმალური სარგებლობა მოეტანა ამ ზღაპრული ქვეყნის კულტურისათვის, თავისი ნიჭი, ცოდნა, გამოცდილება მიეძღვნა საქართველოს მომავლისათვის. იოზეფ რატილმა მტკიცედ გადაწყვიტა საქართველოში დარჩენა, ჩამოიყვანა ჩეხეთიდან ხუთშვილიანი ოჯახი და დამკვიდრდა საქართველოში, რომელსაც მან თავისი სიცოცხლის 72 წლიდან 32 წელი მიუძღვნა და უწოდა მას მეორე სამშობლო.
რატილს პირადად იცნობდნენ XIX საუკუნის II ნახევრის ეპოქაში ცნობილი ქართველი მწერლები და საზოგადო მოღვაწეები: ილია ჭავჭავაძე, აკაკი წერეთელი, ძმები ფალიაშვილები, ნიკო სულხანიშვილი, ფილიმონ ქორიძე, სანდრო და მიხეილ კავსაძეები, ალექსანდრე ყაზბეგი, სოფრომ მგალობლიშვილი, ვალერიან გუნია, ვასო აბაშიძე, ლადო მესხიშვილი, მელიტონ ბალანჩივაძე, ზაქარია ჩხიკვაძე, ლადო აღნიაშვილი, რომლებმაც დიდი ზეგავლენა მოახდინეს იოზეფ რატილზე, როცა ერთად იკრიბებოდნენ და მსჯელობდნენ საქართველოს მომავლის აქტუალურ საკითხებზე. ამ დისკუსიებში აქტიურად მონაწილეობდა აგრეთვე იოზეფ რატილი, რომლის ჭკვიან მოსაზრებებს ქართული მუსიკის მდგომარეობაზე და პერსპექტივებზე სავსებით იზიარებდნენ მისი ქართველი მეგობრები და კოლეგები.
იოზეფ რატილმა 1885-1888 წლებში იმუშავა აღნიაშვილის გუნდში, ხოლო 1889 წლის მეორე ნახევარში ჩამოაყალიბა ახალი, დამოუკიდებელი “რატილის გუნდი” (ამხანაგობა) და ისევ გააგრძელა ამ მიმართულებით შემოქმედებითი საქმიანობა, რაც მეტყველებს მის პატრიოტულ დამოკიდებულებაზე და ერთგულებაზე ქართული ფოლკლორის მიმართ.
საყურადღებოა იოზეფ რატილის პედაგოგიური მოღვაწეობა საქართველოში მუსიკალური კადრების აღზრდის საქმეში. აქაც მან დიდი ღვაწლი გასწია. მისი პედაგოგიური ოსტატობის სკოლა გაიარეს ქართული პროფესიული მუსიკის მომავალმა კანონმდებლებმა: ივანე და ზაქარია ფალიაშვილებმა, ია კარგარეთელმა, ძმებმა კავსაძეებმა. მისი ნამოწაფარია მსოფლიოში სახელგანთქმული მომღერალი ვანო სარაჯიშვილი.
რატილი უშურველად უზიარებდა თავის ცოდნას, გამოცდილებას ქართველ მუსიკოსებს, კომპოზიტორებს, აძლევდა მათ სასარგებლო, საქმიან, პროფესიულ რეკომენდაციებს ქართული ოპერის შექმნასთან დაკავშირებით (მაგ: ზ.ფალიაშვილის ოპერა “აბესალომი და ეთერი”). მისი რჩევები ყოველთვის აღიქმებოდა დიდი ყურადღებით, რადგან ქართველი მუსიკოსები დიდად აფასებდნენ მის ნიჭიერებას, ღრმა ცოდნას, მათ შორის, საკომპოზიციო უნარებს, ქართულ ფოლკლორში ღრმა წვდომას და ქართული მუსიკალური კულტურისა და განათლების წინაშე დიდ ღვაწლს.
იოზეფ რატილმა ერთ-ერთმა პირველმა ჩაიწერა ნოტებზე 40-მდე ქართული ხალხური სიმღერა საქართველოს სხვადასხვა კუთხეში და ამით ეს საგანძური დავიწყებას გადაარჩინა. შემდეგ ამ სიმღერებს ასწავლიდა გუნდს და მასთან ერთად კონცერტებს მართავდა საქართველოს სხვადასხვა ქალაქსა და სოფლებში, აგრეთვე საქართველოს საზღვრებს გარეთაც (ჩრდილოეთ კავკასიაში).
იოზეფ რატილს იმდენად შეუყვარდა ქართული ხალხური სიმღერები, რომ თავადაც სიამოვნებით ასრულებდა გუნდთან ერთად ქართულ სამოსში გამოწყობილი, რომელიც მას ძალზე უხდებოდა, ხოლო მისი საოპერო ხმა და ქართული კეთილხმოვანება აღძრავდა მსმენელში დიდ აღტაცებას და მოკრძალებულ პატივისცემას. ამაზე მეტყველებენ გამოხმაურობები იმდროინდელ ჟურნალ-გზეთების ფურცლებზე, რომლებიც მაღალ შეფასებას აძლევდნენ რატილის ქართული ფოლკლორისადმი ასეთ დიდ სიყვარულს და დაფასებას. ეს გამოხმაურებები მოდიოდა ხალხის წიაღიდან, საქართველოს სხვადასხვა კუთხიდან, სადაც რატილს გუნდი დაჰყავდა კონცერტებით სიმღერების გავრცელების მიზნით.
რატილის ხანგრძლივი და ღვაწლმოსილი მოღვაწეობა საქართველოში მუსიკალური კულტურისა და ქარველი ერის განათლების საქმეში განსაკუთრებულ ყურადღებას და დაფასებას იმსახურებს ქართული საზოგადოებისგან.
საკვანძო სიტყვები: რატილი, ქართული ხალხური სიმღერა, ქართული ოპერა, ქართული მუსიკა