თამარ ციციშვილი

ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი

შოთა რუსთაველის სახელობის ქართული ლიტერატურის ინსტიტუტი

უფროსი მეცნიერ-თანამშრომელი

თბილისი, საქართველო

t.tsitsisvili@yahoo.com

ORCID: 0009-0008-8872-1916

ალექსანდრე ხახანაშვილი ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორიაზე

აბსტრაქტი

 

            ქართული მწერლობის ისტორიის პერიოდებად დაყოფა (პერიოდიზაცია) მისი სისტემატიზაციისა და ამავდროულად შეფასებების ძირითადი კრიტერიუმების დადგენაც გახლავთ. ქართველ კრიტიკოს-მოაზროვნეთა მიერ ეროვნული მწერლობის განვითარების შეფასების ისტორია, არა მხოლოდ ქართული თეორიულ-კრიტიკული აზროვნების ისტორიის თვალსაზრისით არის მნიშვნელოვანი, არამედ ახალი დროის ლიტერატურული პროცესის განვითარების ძირითადი ტენდენციების შესწავლის მხრივაც ძალზედ საყურადღებოა. საქართველოში XIX საუკუნის მიწურულს შეიქმნა არაერთი შემაჯამებელი ხასიათის შრომა, რომელშიც კრიტიკოსებმა ქართული ლიტერატურული პროცესის დახასიათება ქართული მწერლობის განვითარების ფართო კონტექსტში სცადეს. ქართული ლიტერატურის პერიოდიზაციის დადგენაში დიდი ღვაწლი მიუძღვის ალექსანდრე ხახანაშვილს. ალექსანდრე ხახანაშვილის „ნარკვევების“ გამოცემით დაიწყო ქართული ლიტერატურათმცოდნეობის განვითარების მნიშვნელოვანი ეტაპი. მისი თხზულებები იბეჭდებოდა ქართულ, რუსულ და ევროპულ ენებზე. აღსანიშნავია, რომ მეცნიერს დიდი ღვაწლი აქვს გაწეული ძველი ქართული ლიტერატურის - მოძიების, დადგენის, აღნუსხვის, აღწერის, დამუშავების, პუბლიკაციისა და ქართული მწერლობის და კულტურის პოპულარიზაციის საქმეში. როგორც ქართულ ლიტერატურათმცოდნეობაშია მიჩნეული, მეცნიერის ნაშრომები ერთერთი პირველი ცდაა ჩვენი მწერლობის შემაჯამებელი ერთიანი სურათის გადმოსაცემად. კორნელი კეკელიძე თვლიდა, რომ ხახანაშვილის ქართული ლიტერატურის ისტორიის სისტემური კურსი საკმაოდ ღირებული შრომა იყო, რადგან ამ თხზულებით ეცნობოდნენ ქართულ ლიტერატურას, არამარტო ქართველები, თავდაპირველად კარგა ხნის განმავლობაში ის აკმაყოფილებდა ჩვენი სკოლის პირველ მოთხოვნებსაც, ვინაიდან სახელმძღვანელოდ იქნა გადაკეთებული. და მართლაც, ალ. ხახანაშვილს, კიტა აბაშიძესთან ერთად, ქართული ლიტერატურის ისტორიის შესწავლის საქმეში ყველაზე საპატიო ადგილი უჭირავთ. მეცნიერი თავად აღიარებდა, რომ განსახილველ ტექსტებს უდგებოდა, ხან მრავალმხრივი ისტორიულ-ლიტერატურული თვალსაზრისით, ხან კი მარტო შინაარსის გადმოცემითა და გარეგნული აღწერით. საგულისხმოა, რომ ძველი ქართული ლიტერატურის ჟანრობრივ და მხატვრულ-ესთეტიკურ თავისებურებებს მეცნიერი მსოფლიო ლიტერატურის ზოგად კონტექსტში მოიაზრებს. განსაკუთრებულ ყურადღებას მკვლევარის მიერ ძველი ქართული ლიტერატურის გააზრება-დახასიათება იმსახურებს, რომელიც არა მხოლოდ იმდროინდელი მეცნიერული მიღწევებისა და აზროვნების სპეციფიკის მაჩვენებელია, არამედ ქართული ლიტერატურული თეორიის ზოგადევროპულ კონტექსტში განვითარების დასტურიცაა. ჩვენი კულტურული მემკვიდრეობის გასული საუკუნეების მეცნიერული მონაპოვრების თანამედროვე მეთოდოლოგიებით შესწავლა ნათელს მოფენს, არა მხოლოდ ალ. ხახანაშვილის მეცნიერულ ღვაწლს, არამედ მნიშვნელოვანია ქართული კრიტიკული აზროვნების ისტორიის შესწავლისათვისაც. ჩვენს მიერ ჩატარებულმა ალ. ხახანაშვილის შეხედულებათა ანალიზმა ცხადყო - ძველი ქართული მწერლობის ისტორიის ერთიანი სახით გააზრებისას მეცნიერი საფუძვლად კულტურულ-ისტორიული სკოლის ძირითად პრინციპებს იღებს და ამავდროულად მხატვრულ-ესთეტიკურ პრინციპსაც ითვალისწინებს.

XIX საუკუნის ქართული მწერლობა და ქალის ხედვა (ბარბარე  ჯორჯაძე)

 

უძველესი პერიოდიდან მეცნიერება და ხელოვნება მხოლოდ მამაკაცის პრივილეგიად მიიჩნეოდა. XIX საუკუნეებში ევროპაში განახლებისა პროცესი იწყება და საზოგადოებრივ და სამწერლო სარბიელზე აქტიურად ჩნდებიან ქალები, რომელთა შემოქმედებამ მკითხველთა გულები დაიპყრო.  XIX საუკუნეში ქართველი ქალებიც აქტიურად  ერთვებიან  თანასწორუფლებიანობისათვის ბრძოლაში. მართალია,  საქართველოში ისტორიულად ყოველთვის  ქალის კულტი იყო, მაგრამ  ჩვენი ქვეყნის   მრავალსაუკუნოვანი ძნელბედობის ჟამს,  ქალი უპირატესად მაინც მხოლოდ შვილების აღზრდითა და საოჯახო საქმით იყო  დაკავებული. საქართველოში ქალის როლზე, სხვადასხვა პერიოდში, ისლამური სახელმწიფოების დამპყრობლურმა პოლიტიკამაც იქონია ზეგავლენა.  მე-19 საუკუნეშიც  ქართველ კონსერვატორების ნაწილი,  აქტიურად ილაშქრებდა ქალთა უფლებების წინააღმდეგ. ისინი  მიიჩნევდნენ ,რომ ჩვენ თუ „რაშიმე მამა-პაპის ჩვეულებას გადავუდგებოდით“, სულ დავიღუპებოდით. ქართველი ქალების ერთ-ერთი პირველი დამცველი ისტორიკოსი დიმიტრი ბაქრაძე  აღმოჩნდა,  რომლის წერილი „ქართველი ქალები“ ჟურნალ „ცისკარში“დაიბეჭდა. კონსერვატორების საწინააღმდეგოდ  ქართველი მამაკაცების ახალმა თაობამ, ლიბერალებმა გაილაშქრეს. ისინი არა მარტო ქალების დამცველებად მოგვევლინენ, არამედ ახალისებდნენ და ყოველ სასიკეთო საქმეში მხარში ედგნენ მათ -ილია, აკაკი, ვაჟა, ნიკო ნიკოლაძე, გიორგი წერეთელი, სერგეი მესხი, და სხვები. XIX  საუკუნის  ქართული პრესაც  ძალისხმევას არ იშურებდა, რომ ქალთა მოძრაობის საკითხები გაეშუქებინა. XIX საუკუნის ქართულ მწერლობაში საზოგადოებაში გაბატონებული სტერეოტიპის დამრღვევი, არსებული რეალობის  შემცვლელი და სიახლის ერთ-ერთი პირველი  მაუწყებელი  მწერალი ქალი ბარბარე ჯორჯაძე (1833-1895) გახლდათ. ბარბარე ჯორჯაძემ ლიტერატურის ყველა ჟანრში სცადა ბედი. ქართულ პერიოდულ პრესაში სისტემატურად იბეჭდებოდა მისი პოეტური, პროზაული, დრამატული ტექსტები და კრიტიკული წერილები. ის აქტიურ მონაწილეობას იღებდა მამათა და შვილთა  ბრძოლაში.  ჯორჯაძემ დაამტკიცა, რომ: „როგორც ბევრს ჰგონიათ ქალის დანიშნულება მარტო გარეგანი მშვენიერება არ არის, რომ ქალის უაღრესობა და ანგელოსებრივი ძალა შინაგან მშვენიერებაზედ არის დაყრდნობილი და რომ შინაგანი მშვენიერება არის ხანგრძლივი და მარადის უკვდავი” („ივერია” ). ბარბარე ჯორჯაძის ტექსტების თემატიკა დიდად იყო განსაზღვრული მწერალი ქალის თანამედროვე პერიოდის საქართველოს რთული და მძიმე პოლიტიკური ისტორიით. საგულისხმოა, რომ მწერლის მოთხრობები შეიცავს უხვეთნოგრაფიულ ცნობებს ქართული ტრადიციების, ადათ-წესებისა და რიტუალების შესახებ, ძველ, ყოველდღიურ, საყოფაცხოვრებო ამბებს, ერთი შეხედვით ჩვეულებრივ, მაგრამ საინტერესო ისტორიებს. მწერალი ქალი ახალფეხადგმულ ქართულ თეატრალურ ცხოვრებაშიც იყო ჩართული. სწორედ მისი კომედიით “რს ვეძებდი და რა ვპოვე“- გაიხსნა 1879 წლის 5 სექტემბერს განახლებული ქართული პროფესიული თეატრის პირველი სეზონი. განსაკუთრებული თემაა ბარბარე ჯორჯაძის  ფართოდ ცნობილი „სამზარეულოს წიგნი“ ბარბარე ჯორჯაძე იყო პირველი მწერალი ქალი, „პირველი მერცხალი“, ვის შემდეგაც  საზოგადოებამ  კარი გაუღო სხვა ქართველ მწერალ ქალებს.

 

საკვანძო სიტყვები: XIX საუკუნე, ქალი მწერლები, ბარბარე ჯორჯაძე.